Individuen die het verschil maken in het recht

How do you start and manage a legal crowdfunding campaign? Legal crowdfunding is quite a new concept, but not for everyone. University teacher Sam Gaunt is sharing with us his knowledge about crowdfunding for legal action. Because he is an expert by experience, we spoke to him for our blog-series Individuals Making a Difference in Law. He led the “Palestine Justice Campaign” which has currently crowdfunded over €58,000 for the “Ziada Case“, a groundbreaking universal civil jurisdiction litigation. Sam further led crowdfunding efforts for the European Legal Support Centre to support the defence of human rights advocates across Europe.

Could you tell us a bit about the case for which you used crowdfunding?

„I first used crowdfunding to raise funds for the Ziada Case, which is a case that seeks to gain accountability for war crimes committed during a 2014 attack on a family home in Gaza. The attack killed 6 members of the Ziada family. Ismail Ziada, who is Palestinian/Dutch, brought this case against Israeli military officials for the killings of his family members under a principle called universal civil jurisdiction which seeks to use domestic civil courts to gain accountability for international crimes. However, the issue with universal civil jurisdiction is that is a relatively new idea and leaves the victim responsible for legal costs – this is what led us to crowdfunding. I joined the case when the Ziada and the Nuhanovic Foundation (a dedicated war crimes reparations centre in Amsterdam which supports the case) needed to raise funds for legal fees. Ultimately, we realized that crowdfunding was the best option for this case.”

“Crowdfunding helps keep the case and its mission in the hands of the communities it is trying to help.”

Why did you choose to fund the ‘Palestine Justice Campaign’ through crowdfunding?

„When looking for ways to fund the Ziada case, it was clear that we wanted to keep this case grassroots and open to all – it was not just about one person but about the systematic denial of justice for Palestinians’. Crowdfunding meant the case could be supported by people all over the world who shared this common call for justice. Also, traditional sources of litigation funding often come from philanthropic foundations, wealthy individuals or larger human rights organizations which in turn, has its own baggage. These traditional sources of funding often have their own agendas or reporting systems which can sometimes distract from a cases’ core mission. Crowdfunding helps keep the case and its mission in the hands of the communities it is trying to help.”

What was your strategy in running the campaign?

„For the Ziada case, we started with the needs of the campaign and built our strategy around that. We knew that we needed to spread the campaign worldwide to raise the funds required and for this we knew a strong presence on social media was key. We set up a campaign webpage, Facebook, Twitter and Instagram accounts and made sure messages were centralized across all platforms. Because of the nature of the case, we reached out to key figures in the fight for Palestinian rights, and they helped us to share the campaign with their followers to increase donations. We also made sure that friends, supporters and donors to the case were kept up to date with the developments across all the campaigns online channels. From this, traditional media picked up the case, and although this certainly helped to spread the word, effective social media messaging was the basis of our strategy.”

What explains the success of your campaign?

„I don’t think the campaign’s success can be attributed to any one reason. Strategy, messaging, exposure and passion for the cause/case are all important. Of course, it is important to make sure that a case has a strong narrative which is shared broadly among supporters, but this has to be coupled with a passion for the cause. My advice to anyone looking to start a legal crowdfunding campaign is to first understand what the case needs – money is a key factor but crowdfunding can also help with awareness raising and shift public understanding of a social/political issue. The focus of your campaign and it goals will be key ensuring its success.”

Did you encounter any legislative obstacles when you started your campaign for legal crowdfunding?

„Crowdfunding as an idea is considered novel, legal crowdfunding is in comparative infancy. This means that targeted and specialized legislation is basically non-existent. Although there was a recent Crowdfunding regulation adopted by the EU, this does not apply to donation-based platforms. When it comes to donation-based legal crowdfunding in particular, a greater understanding of domestic regulation on litigation financing is needed. For the most part, any good lawyer will know when they can or cannot take third-party donations for a case, but this ranges from country to country. My advice to those looking start a campaign would be to always discuss your funding sources with prospective lawyers as they will be able to help navigate your options.”

Do you think the Netherlands (and the rest of Europe) could benefit from a specialised platform like LegalCrowd?

„Crowdfunding platforms are growing more and more. When the Palestine Justice Campaign was set up, we turned to Gofundme as, at the time, this was the default platform for anyone new to the field, but Gofundme has limitations. Like many Crowdfunding platforms, Gofundme is focused on the US. Their support systems, procedures and networks are all based in the US, complicating technical matters as well as making it more difficult to get support due to the time-difference. What makes things even more complicated with legal cases is the different nature of European and US legal systems alongside the special needs of a legal actions themselves. What LegalCrowd offers is the opportunity to run a national case on a specialized national platform. I think this is extremely important and valuable as legal actions need dedicated support.”

“Legal actions are becoming more and more commonplace for social, environmental and political change”

What is your vision for the future: do you expect to see a rise in crowdfunded legal action in the Netherlands or in the rest of Europe?

„Crowdfunding opens up a wave of opportunity for social change. With the internet, an individual or communities cause can be shared with the entire world. This means that individuals can support causes they care about, even when they might not know the campaigners personally. On top of this, legal actions are becoming more and more commonplace for social, environmental and political change – two cases in the Netherlands that come to mind are Urgenda and the recent case against Shell by Milieudefensie. As a result, I see would not be surprised by a rise in crowdfunded legal action, especially when platforms like Legal Crowd offer a simple, accessible and trusted service for campaigners and donors.”

Do you have any tips for future campaign starters?

„For any new campaigner, I think my main tip would be to make sure they know their story. That is the story of the campaign but also their own personal story of why their case needs support. I think this is even more important when it comes to legal cases as these can often be complicated and take away from the core message of change the campaigners want to convey. The story is at the heart of why their campaign is important for social change and when their story is understood, it will help ensure the success of the campaign by sending a clear message to donors that their case is worth supporting.”

Do you, like Sam Gaunt, want to start a crowdfunding campaign for legal action? You can do it today. Do you have any questions? Mail us, call us or fill in our contact form!

Voor de reeks Individuen die het verschil maken in het recht spraken wij met Winnie Hänschen (35), theatermaker en schrijver van blogs, verhalen, toneelstukken en essays vanuit haar achtergrond in Cultural Analysis. In haar vrije uurtjes strijdt ze voor gelijkheid en rechtvaardigheid. Ze diende in 2019 namelijk een klacht in bij het College voor de Rechten van de Mens tegen een aantal kapperszaken. Ze wilde weten waarom het bij kappers normaal is om voor de behandeling van vrouwen meer geld te betalen. Het College oordeelde in 2020 dat er inderdaad sprake is van discriminatie op grond van geslacht. Daarnaast deed het College een aanbeveling aan (kappers)bedrijven dat zij duidelijk zouden moeten omschrijven waarom een prijs juist aan die specifieke behandeling is gekoppeld.

Waarom besloot je je voor dit doel in te zetten?

„Het was een persoonlijke frustratie van mij dat ik in vrijwel alle kapperszaken deze prijsverschillen zag, maar van niemand een duidelijk antwoord kreeg over of dit mocht. Bij de kappers zelf, als ik het wel eens vroeg, merkte ik dat ze het niet wisten. Ik heb uiteindelijk, eigenlijk in een opwelling, besloten dat ik er werk van wilde maken een antwoord te krijgen. Het was ook niet zo dat ik van tevoren al had bedacht dat er gediscrimineerd werd, maar ik wilde weten wat de reden was voor die prijsverschillen, en of dat dan wel mocht. Uiteindelijk betekent het ook dat een kapper bepaalt of jij een man of een vrouw bent. Dat zal in veel gevallen wel duidelijk zijn, maar het is toch wat vreemd dat een kapper er iets over te zeggen heeft terwijl je haar helemaal niets met je geslacht of gender te maken heeft.”

Was dit de eerste keer dat je actie wilde voeren door ‘het recht’ te gebruiken?

„Ja, dit was de eerste keer. Ik had geen idee wat me te wachten stond, ik was gewoon ‘klaar’ met die prijsverschillen.”

“Ik dacht: als je een rechtszaak start moet je een advocaat, dat kan ik niet betalen, en dan moet je heel veel weten van het recht!”

Waarom koos je de route van het College van de Rechten voor de Mens?

„Ik wilde juist geen rechtszaak starten, omdat ik helemaal niet thuis ben in het recht. Ik dacht: als je een rechtszaak start moet je een advocaat, dat kan ik niet betalen, en dan moet je heel veel weten van het recht! En dan moet je ook nog een eis hebben die bij voorbaat al duidelijk is en goed te beargumenteren, en dan moet je dus veel weten over kapsels en haren en dat weet ik allemaal niet!

Ik koos voor het CRM (College van de Rechten voor de Mens, red.) omdat zij een oordeel geven, de situatie toetsen aan artikel 1 van onze grondwet. Dat was precies wat ik wilde: weten of het gelijkheidsprincipe uit dat artikel wordt geschonden met die prijsverschillen.

Bovendien had ik niet een probleem met één enkele kapperszaak, maar wilde ik een principe-antwoord krijgen. Daar leek het CRM mij geschikter voor. In eerste instantie heb ik over vier kappersketens mijn beklag gedaan, om duidelijk te maken dat het een principe klacht was. Ook wilde ik niet dat er een eenmanszaak verhaal zou moeten doen, daarom ben ik voor grotere ondernemingen gegaan.”

Hoe verliep het proces bij het College?

„Na de klacht ging het heel snel, ik kreeg bevestigingen van mijn klacht en de ondernemingen werden geïnformeerd. Op basis van die klacht hebben 2 van de ketens hun prijzen gelijk aangepast, waarna ik heb besloten mijn klacht jegens hen te laten vervallen. Met de twee andere ben ik wel tot zitting gekomen. De partijen over wie je klacht gaat mogen dan eerst schriftelijk een reactie geven, die sturen ze ook naar jou door, en je mag daar op reageren als je dat wil. Daarna wordt er een zittingsdatum bepaald.

De zitting zelf verliep heel gemoedelijk. Beide partijen kregen echt goed de ruimte om hun verhaal te doen. Geen ingewikkelde pleidooien met wetteksten of iets dergelijks. Juist heel menselijk en toegankelijk. De juristen van het CRM luisterden aandachtig en stelden duidelijke vragen. 

Ik had er van tevoren wel vrees voor dat het ‘moeilijk’ zou zijn en ik had hulp ingeschakeld van het bureau discriminatiezaken uit mijn regio. Die zijn er in alle regio’s en toegankelijk voor iedereen. De dame daarvan heeft me heel fijn geholpen, in aanloop naar de zitting, maar ook tijdens de zitting. Ze zat naast me en met haar besprak ik wat ik zou kunnen zeggen. Als ik het had gewild had ik haar namens mij het woord kunnen laten voeren. Dat heb ik niet gedaan, maar het idee was heel fijn. Dat er iemand naast je zit maakt al verschil.

De tip om daar ondersteuning te vragen kwam vanuit het CRM. Ik had helemaal niet verwacht dat ze echt oog voor je zouden hebben op die manier. Het CRM nam juist die ondersteuning ook heel serieus, en gedurende het hele proces was er ruimte om nog even vragen te stellen als ik dat wilde. Ik heb het niet gedaan voor zover ik me kan herinneren, maar dat er ruimte was om iets niet te snappen en toelichting te vragen, te midden van zoveel officiële documenten gaf mij een goed gevoel.”

Wat voor invloed had de klachtprocedure op jouw leven destijds?

„In eerste instantie niet zoveel. Later, toen de zitting dichterbij kwam ben ik er wel tijd aan kwijt geweest. Ik had geen idee op welke manier ik me moest voorbereiden op zo’n zitting. Wat verwachten ze van je? Wat moet je zeggen als je daar zit? Het hielp dat het bureau discriminatiezaken daarbij ondersteunde. Ik heb me ingelezen op wat rapportages over prijsdifferentiatie op basis van gender (binnen de EU is hier onderzoek naar gedaan), en verder vooral mijn eigen verhaal goed op papier gezet.

En toen… ergens in die voorbereiding bleek dat er een redacteur van de Volkskrant was die twee pagina’s had gewijd aan hetzelfde onderwerp en misschien naar het CRM wilde gaan. Ik heb haar toen gezegd dat ik daar al mee bezig was, en dat ze het evengoed via mij kon volgen als ze dat wilde. Dat was persoonlijk contact, maar daardoor werd het dus ook opgepikt door de media. De dag van de zitting was krankzinnig. Ik had geen idee dat er media op zouden reageren, maar voordat ik uit bed was had ik al een stroom aan berichten van mensen die zeiden: “je bent op het journaal!” Daarna kwamen alle redacteuren in mijn inbox, op mijn voicemail en veel waren ook bij zitting aanwezig. Daar mag niet gefilmd worden, maar ze mogen natuurlijk wel aantekeningen maken. Ik was het niet van plan, maar heb uiteindelijk toch hier en daar nog een reactie gegeven op de media. Ik vond dat ik bij zo’n principekwestie dan ook wel publiekelijk iets moest kunnen zeggen over waarom ik daar zat.

Daarnaast, en dit vond ik het heftigst, kreeg ik door al die aandacht bergen met berichten op social media. Sommige waren heel redelijk hoor, ook al stonden er veel onterechte aannames in. Erger was dat het overgrote deel waren mensen (vooral mannen, als ik eerlijk ben) die de lelijkste dingen tegen en over me zeiden. Talloze berichten met dingen als: ‘je had beter dood kunnen zijn’, en ‘je bent erger dan Hitler’ (dit is echt gezegd!). Ik had geen moment rekening gehouden met zoveel haat en nijd, en dat het je toch wat doet als je daaronder bedolven raakt, ook al weet je dat het allemaal onzin is.”

„Ik vond het heel vervelend om te horen dat sommigen dachten dat ik erop uit was om de branche kapot te maken, of hun bedrijven om zeep te helpen. Natuurlijk niet! Ik gun iedereen een bloeiende onderneming.”

Hoe reageerden de kapperszaken?

„De twee ondernemingen die bij de zitting aanwezig waren reageerden heel beleefd en voorkomend. De gesprekken tijdens de zitting vond ik echt leuk. Het was heel interessant en we hebben volgens mij over en weer met oprechte interesse naar de ander en naar de juristen geluisterd. Er was voor mij ook veel te leren over de kappers: waarom die prijzen zo zijn opgebouwd en wat hun bedrijfsmodellen zijn.

De zaken om wie het niet ging waren minder positief, die hoorde ik vooral op social media. Ik vond het heel vervelend om te horen dat sommigen dachten dat ik erop uit was om de branche kapot te maken, of hun bedrijven om zeep te helpen. Natuurlijk niet! Ik gun iedereen een bloeiende onderneming. Maar niet over de rug van ongelijkheid en (in dit geval) seksisme. Ik heb geprobeerd dat hier en daar nog eens uit te leggen, maar in sommige gevallen is dat dan al aan dovenmansoren gericht.

Gelukkig waren er ook een paar zaken die contact zochten om te vertellen dat zij überhaupt al niet doen aan prijsonderscheid en dat ik van harte welkom was bij ze. Ik heb beloofd er eens langs te komen. Jammer genoeg zaten we (geloof ik) een dag voor de uitspraak in de eerste lockdown, en ze zitten nogal uit de buurt, dus van een tripje is het nog niet gekomen.”

Wat vond je van het oordeel van het CRM?

„Ik was niet verrast dat ze oordeelden dat het in strijd is met de grondwet. Kort voor de zitting had ik dus al wat stukken gelezen vanuit de EU over gender-gerelateerde prijsverschillen zijn vanuit het perspectief van gelijke behandeling. Daarin stonden ook kappers, en dat die prijsverschillen niet verenigbaar waren met gelijke behandeling.

Wat ik heb geleerd van de kappers is dat zij een veel uitgebreidere behandeling toepassen op vrouwen, dan op mannen, en dat de prijs soms ook hoger is omdat je langer haar hebt. Dat is niet moeilijker om te knippen (kort haar is juist moeilijker), maar het duurt wel lang om te drogen. Een medewerker is er dan meer tijd aan kwijt.

Wat er niet klopt is dat dit niet duidelijk is op de prijslijst, en dat je niet kan of mag kiezen voor een minder uitgebreide behandeling als vrouw. Je moet dan dus extra conditioner in, een massage afnemen, en je haar laten föhnen, terwijl een man gewoon gaat zitten, geknipt wordt en met een natte kop naar buiten mag. Als vrouw mag je niet kiezen voor de simpele behandeling, maar je moet wel meer betalen voor de uitgebreidere behandeling die je krijgt. Dat mag niet.

Het College heeft, ook op verzoek van de kapperszaken die aanwezig waren bij de zitting, een voorzet gedaan tot oplossing. Daar was ik blij mee, want dat helpt iedereen. Het was eigenlijk simpel: biedt de verschillende behandelingen aan, beschrijf ze op de prijslijst en laat iedereen zelf kiezen. Waar je nog wel onderscheid mag maken is in lang haar/kort haar of andere aspecten die voor een kapper relevant zijn.”

Heb je het idee dat er iets is veranderd in de kapperswereld?

„Ik moet eerlijk bekennen dat ik het niet goed weet. Ik zie wel dat veel zaken hun prijslijsten anders hebben ingericht, dat is mooi. Maar tegelijkertijd: ik heb zelf door corona genoeg andere dingen aan mijn hoofd gehad, dat ik het niet op de voet gevolgd heb. Ik kan me zomaar voorstellen dat er door alle lockdowns zeker bij kleine bedrijven genoeg andere zorgen zijn, en dit geen prioriteit heeft. Natuurlijk hoop ik dat het snel algemeen goed is dat je weet wat je koopt bij de kapper, en dat je niet verplicht wordt iets af te nemen op basis van je geslacht of gender. Wat ik tegelijkertijd grappig en een beetje droevig vind is dat de prijzen nu soms wel gelijk zijn, maar dat er dan toch nog kopjes staan met ‘Mannen’ en ‘Vrouwen’, voor dezelfde behandeling met dezelfde prijs! Blijkbaar is het moeilijk daar afscheid van te nemen.”

Wil jij, net als Winnie Hänschen, het recht gebruiken om een principekwestie aan te kaarten? Of wil je een ander (maatschappelijk) probleem via het recht ter discussie stellen? Mail ons, bel ons of vul ons contactformulier in!

Voor de nieuwe reeks Individuen die het verschil maken in het recht spraken wij met Marjan Minnesma, directeur van Urgenda. De stichting, die zich landelijk inzet voor duurzaamheid en innovatie, eiste van de Nederlandse Staat dat zij de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met minimaal 25 procent verminderde ten opzichte van 1990. De Staat had zich hier tenslotte zelf aan gebonden.

„De overheid was een logische ‘partner’. Nederland heeft zelf getekend voor het Klimaatverdrag en alles wat erna kwam.” vertelt Marjan Minnesma. Dat Minnesma haar wederpartij een ‘partner’ noemt, past bij haar constructieve opstelling. Ze had liever geen rechtszaak willen voeren. „Als een onderwerp zo ernstig is als klimaatverandering en het echt kan leiden tot een ontwrichtende samenleving, dan móét je op een gegeven moment wel een rechtszaak voeren,” vervolgt Minnesma.

In 2015 won Urgenda de Klimaatzaak tegen de Nederlandse Staat. De Staat ging vervolgens in hoger beroep en in cassatie. In 2019 was de finale uitspraak van de Hoge Raad, opnieuw in het voordeel van Urgenda. Marjan Minnesma schreef met Urgenda geschiedenis. Voor het eerst werd een staat via de rechter gedwongen het klimaatbeleid aan te scherpen. Dat was baanbrekend, ook vanuit internationaal perspectief. De hele procedure kostte wel een behoorlijke smak geld.

Hebben jullie financiële obstakels ervaren bij de rechtszaak tegen de Staat?

„De hele procedure – van de eerste dagvaarding tot aan het arrest van de Hoge Raad – was heel duur. Gelukkig kwamen de rekeningen een beetje gaandeweg. Van tevoren hadden we het hele budget nog niet bij elkaar. Je moet enigszins ondernemend zijn en maar durven te beginnen. Dat heb ik dan ook gedaan. Naarmate we bekender werden, kregen we hier en daar ook meer donaties.”

Hoe was het om de Nederlandse Staat als wederpartij te hebben?

„Het was voor ons de meest logische wederpartij, want de Staat is verantwoordelijk voor onze veiligheid en heeft een klimaatverdrag gesloten. Nederland was zelfs een van de vijf initiatiefnemers. De eerste ministeriële conferentie is in 1989 georganiseerd. Wij hadden hierin een belangrijke rol. Helaas hebben we dat uiteindelijk volledig laten liggen. Zelfs zodanig, dat het hier (in Nederland, red.) deze eeuw al wel eens heel ongezellig kan worden. Voor mij was het dus logisch dat de overheid actie zou ondernemen. De overheid kan namelijk bedrijven of onze huishoudens helpen – of zelfs dwingen – door bijvoorbeeld te zeggen: vanaf 2030 stoppen we met Cv-ketels en rijden we allemaal elektrisch. Dat soort grote stappen kan een individueel bedrijf niet nemen.”

Minnesma voegt toe: „Ik ga er overigens op voorhand nooit vanuit dat de overheid beter of sterker is.

Wij hebben er van begin af aan voor gekozen om ons tegen de Staat constructief op te stellen. We noemden onze rechtszaak ‘een rechtszaak uit liefde’; we wilden de overheid helpen om te doen wat ze zelf hadden gezegd dat ze zouden doen. Een voorbeeld van de hulp die wij gaven, is ons 54puntenplan (een mogelijk pakket maatregelen die het kabinet zou kunnen nemen om de doelstellingen te halen, red.). Als je terugkijkt, dan zou je kunnen zeggen: volgende keer kunnen we wel wat scherper aan de wind varen. Maar we hebben het zo constructief mogelijk ingestoken omdat we de eerste waren. Daarnaast hoop je dat de overheid wat doet om de burgers te beschermen.”

„De overheid luistert over het algemeen alleen maar naar de pers én naar rechtszaken.”

We hebben je wel eens horen vertellen dat de Staat niet direct het vonnis van de rechtbank in 2015 uitvoerde, in afwachting van een overwinning in hoger beroep. Na het hoger beroep werd weer gewacht op het oordeel van de Hoge Raad. En na het arrest van de Hoge Raad moest er ineens wel heel veel gebeuren. Dat is gek. Het vonnis uit 2015 was in eerste instantie al uitvoerbaar bij voorraad. Zou dat bij andere wederpartijen anders zijn gegaan?

„Het is eigenlijk ontluisterend dat de overheid een vonnis – dat uitvoerbaar bij voorraad was – vele jaren heeft genegeerd. Dat vind ik niet bij een rechtsstaat horen en ik dacht altijd wel dat ik in een rechtsstaat leefde – en niet in een bananenrepubliek. In alle eerlijkheid, het is me toch wel een beetje tegengevallen dat de overheid zonder schaamte drie jaar lang niets doet en af en toe zelfs liegt. Ik vind ook dat hier vanuit de pers niet voldoende weerwerk op komt. De overheid luistert over het algemeen alleen maar naar de pers én naar rechtszaken. Verder lapt de overheid toch wel veel aan zijn laars.”

Dus een rechtszaak is toch wel het effectiefste middel om klimaatverandering aan te pakken?

„Dat is wel jammer natuurlijk. Dat zou eigenlijk niet zo moeten zijn. Ik heb liever een overheid die zich zonder rechtszaken verantwoordelijk voelt en ook investeert waar dat nodig is. Dat zie ik nu wel meer gebeuren, eindelijk! Er is wel wat veranderd. Waar dat precies door komt, dat weet je nooit. Ik denk wel dat de rechtszaak hieraan heeft bijgedragen. Misschien ook wel mijn twee gesprekken met Rutte, of omdat D66 nu een belangrijke rol heeft en wél iets met klimaat heeft. Alle dingen dragen bij, maar ik begreep ook wel van de onderhandelaars dat zo’n rechtszaak geholpen heeft om de druk erop te houden.”

En nu, zou de Staat zo’n soort vonnis in deze tijd wel direct uitvoeren?

„Ik denk het wel. Als er nog zo’n rechtszaak is, moet je daar ook in de communicatie met de pers op acteren. Zo zorg je ervoor dat de overheid echt iets gaat doen. Alles wat niet zichtbaar is, negeert de overheid liever. Je moet dus zorgen dat het heel zichtbaar wordt. Dat is bijvoorbeeld ook een opdracht aan jullie (LegalCrowd, red.).”

Wat kan de jongere generatie, die LegalCrowd vertegenwoordigt, het beste tegen klimaatverandering doen?

„Heel divers. Ga bijvoorbeeld met z’n tweehonderden bij een politieke partij en stem alles weg wat je niet wilt en dien moties in bij wat je wel wilt. Ik denk dat je best veel kunt veranderen als je met een grote groep naar alle congressen gaat van de VVD, het CDA of andere partijen die nu niet zo veel tegen klimaatverandering willen doen. Daarnaast kun je de gebruikelijke dingen doen. Eet bijvoorbeeld minder vlees. En koop vaker tweedehands kleding in plaats van elke maand iets nieuws. Met z’n allen kun je best veel doen, maar de politiek is ook heel belangrijk. Vanuit de politiek kun je echt de versnelling afdwingen die je als individu minder makkelijk kan brengen.”